1
Κιθάρα - Μάρκες και τύποι / ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΛΑΙΚΗΣ ΚΙΘΑΡΑΣ
« στις: 12/11/12, 10:25 »ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΛΑΙΚΗΣ ΚΙΘΑΡΑΣ*το κείμενο αυτό ήταν ο πυρήνας της εισήγησης μου στη συνάντηση οργανοποιών της Σπάρτης
Εισαγωγή
Είναι πια κοινό διαπίστωμα πως το αστικό λαϊκό τραγούδι του πρώτου μισού στον 20ο αιώνα κατάγεται από το δημοτικό όπως και αυτό με την σειρά του έλκει την δική του καταγωγή από την μεγάλη δεξαμενή της μονόφωνης βυζαντινής παράδοσης.
Στις πλείστες όσες μουσικολογικές ενδείξεις είτε αποδείξεις περί αυτού έρχεται να προστεθεί μια ακόμη τόσο από τον χώρο της οργανογνωσίας όσο –γιατί όχι- και της οργανοποιίας. Ο λόγος για την λαϊκή κιθάρα ως προς την θέση και την σημασία της στην ορχήστρα της εποχής, την ιδιαίτερη χρήση και τεχνική των κιθαριστών, όσο και την ομοιότητα-αναλογικότητα της κατασκευής της με το δημοτικό λαούτο και τα ιδιαίτερα εκείνα ηχητικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά που ξεχωρίζουν την κιθάρα αυτή από άλλες κλασσικές και ακουστικές.
Θέση-Χρήση
Η κιθάρα όντας το πιο χαμηλόσυχνο δηλαδή το πιο μπάσο όργανο της ορχήστρας κινείται ακουστικά κυρίως μόνη της σε συχνοτικές περιοχές που σπάνια κάποιο όργανο απειλεί την κυριαρχία της . Όποτε συνυπάρχει με το Ούτι, το Σαντούρι ή το Τσουμπούς(Σμυρναίικη σχολή) όργανα που γειτονεύουν συχνοτικά μαζί της, παρατηρούμε πως πολύ σπάνια δυσκολευόμαστε να την διακρίνουμε, εξαιτίας της διαφορετικής της χρήσης. Αυτό διότι εκτός εκείνων των περιπτώσεων που η κιθάρα παίζει την μελωδία (ή εκτεταμένα της μέρη), ο κυριότερος ρόλος της είναι διττός : Ρυθμικός και αρμονικός . Απολύτως ανάλογος δηλαδή του λαούτου. Σε ότι αφορά τον ρυθμικό χαρακτήρα ελλείψη κρουστού ή άλλου οργάνου που να έχει παρόμοιο αυτόνομο ρόλο, η κιθάρα κυριαρχεί. Σε όλη την κυρίως εξέλιξη του λαϊκού αστικού τραγουδιού έως την εποχή της μετεμφυλιακής αποδοχής του, όπου το λαϊκό σχήμα εμπλουτίζεται με πιάνο, κόντραμπάσο κτλ, η κιθάρα παρέμεινε ο μοναδικός ρυθμικός και αρμονικός στυλοβάτης της ορχήστρας, συνεπικουρούμενη στην άλλη συχνοτική άκρη (δύο οκτάβες πιο ψηλά) από τον μπαγλαμά.
Ως προς την αρμονική της χρήση αξιοσημείωτο είναι πως η κιθάρα στις πρώτες ηχογραφήσεις εμφανίζεται –ας επιτραπεί η έκφραση- «δειλά». Συνήθως αποφεύγει τις τρίφωνες συγχορδίες και τα παράγωγα τους και περιορίζεται στη ρυθμική χρήση της πρώτης και πέμπτης κάθε συγχορδίας παραλείποντας την τρίτη. Αφήνει έτσι τον τελικό προσδιορισμό του μινόρε ή ματζόρε χαρακτήρα της φράσης, στην μελωδική γραμμή. Με αυτόν τον απλό όσο και σοφό τρόπο επιτρέπει ίσως μεγαλύτερη ελευθερία σε μετατροπίες ,εφόσον βρισκόμαστε κυρίως σε τροπικό μουσικό περιβάλλον. Ετούτη η επιλογή αποτελεί ίσως την σημαντικότερη ομοιότητα της κιθάρας με το δημοτικό λαούτο που φαίνεται να μιμείται τον βυζαντινό ισοκράτη.
Σταδιακά όμως και κυριότερα από την δεκαετία του 30 η κιθάρα παίζει πλήρεις τρίφωνες συγχορδίες διατηρώντας και ισχυροποιώντας την ρυθμική και αρμονική της θέση στην λαϊκή ορχήστρα.
Ιδιαίτερη τεχνική
Αναφέρθηκε πιο πάνω πως η κιθάρα ήταν ο ρυθμικός στυλοβάτης ενώ με το πέρασμα του χρόνου ενίσχυσε την αρμονία της λαϊκής ορχήστρας. Ετούτο το διπλό έργο έγινε εφικτό εξαιτίας της ιδιαίτερης τεχνικής που ανέπτυξε η πολυμήχανη και δαιμόνια ευρηματικότητα του λαϊκού κιθαριστή ο οποίος παίζοντας με πένα (απολύτως διαφορετική τεχνική από της κλασσικής) χώρισε τον διττό ρόλο της κιθάρας σε αντίστοιχες δύο περιοχές ευθύνης.Οι τρείς πιο πρίμες χορδές (Σολ, Σι, Μι) είναι εκείνες που φέρουν την κύρια αρμονική ευθύνη καθώς σε αυτές κυρίως ολοκληρώνονται οι συγχορδίες .Παίζονται με την πένα ρυθμικά στο ασθενές μέρος του μέτρου (άρση).Χρήσιμο είναι στο σημείο αυτό να επισημάνουμε την λιτή έως περιληπτική ενίοτε αρμονική αγωγή. Φαίνεται δηλαδή πως ο λαϊκός κιθαριστής της εποχής αποφεύγει τα πολλά ακόρντα και περιορίζεται συνήθως στις στοιχειώδης και στις πιο απαραίτητες συγχορδίες μάλιστα εμφανίζοντας κάποια προτίμηση –όπου αυτό είναι εφικτό-στις μινόρε εκδοχές της αρμονίας παρά στις σχετικές ματζόρε .Στις τρείς πιο μπάσες χορδές τις κιθάρας (Μι,Λα,Ρε)τονίζονται με έμφαση τα ισχυρά μέρη του μέτρου. Διατηρείται δηλαδή ο αρχικός ρόλος του ρυθμικού μπάσου που ήδη αναφέραμε ,ενισχυόμενος όμως στο πέρασμα των χρόνων με γέφυρες (έχω ακούσει να αποκαλούνται «μπασαμέντα», «μπασαδούρες»). Αυτές είναι σύντομες κατά κανόνα φράσεις που αναλαμβάνουν με χαρακτηριστική ευρηματικότητα την μελωδική σύνδεση μεταξύ των κυριότερων συγχορδιών. Αξίζει να τονιστεί η σημαντική αισθητική συμβολή των συχνά ιδιοφυών αυτών μελισμάτων που φτάνουν ενίοτε έως και να χαρακτηρίσουν υφολογικά ολόκληρο το ορχηστρικό αποτέλεσμα.Ως προς το εκτελεστικό μέρος της τεχνικής ο λαϊκός κιθαριστής παίζει με πένα στο δεξί χέρι. Και σε αυτόν όμως τον κανόνα υπάρχουν εξαιρέσεις με πιο χτυπητές εκείνες του Κατσαρού ή του Μελκόν που βέβαια ετούτοι εμφανίζονται ως αυτόνομες παρουσίες δεν μετέχουν σε ορχήστρες ωστόσο διόλου δεν αποκλείεται να υπάρχουν και άλλες εξαιρέσεις που αντί πένας να παίζουν με δάκτυλα π.χ. Μακαρόνας(συνεργάτης του Α. Χατζηχρήστου). Ο κανόνας πάντως είναι η πένα και μάλιστα χτυπά τις χορδές πάντοτε με φορά από τις μπάσες προς τις πρίμες χορδές (από πάνω προς τα κάτω). Στο αριστερό χέρι σπανίζει το ολόκληρο μπαρέ ενώ δεν είναι σπάνια και η χρήση του αντίχειρα στα μπάσα όπως ακριβώς άλλωστε συμβαίνει και στο λαούτο.
Ηχητικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της λαϊκής κιθάρας:
Τα ηχητικά χαρακτηριστικά που πρέπει να συγκεντρώνει ο ήχος της λαϊκής κιθάρας είναι ακριβώς εκείνα που εξυπηρετούν τον διττό της ρόλο στην ορχήστρα (ρυθμικό και αρμονικό).
Το μικρό sustain:
Δηλαδή η μικρή διάρκεια ή αλλιώς η σύντομη απόσβεση της ηχητικά ωφέλιμης ταλάντωσης .Αυτό το χαρακτηριστικό είναι χρήσιμο για την τόνωση του κοφτού ήχου των μπάσων χορδών που απολαμβάνουμε στις παλιές ηχογραφήσεις. Η στιγμιαία σχεδόν εκτόνωση του ηχητικού φορτίου της ταλαντευόμενης χορδής (staccato) βοηθά τον κιθαριστή να προσδώσει την απαιτούμενη ρυθμική έμφαση στα ισχυρά μέρη του μέτρου. Μάλιστα την φυσικά περιορισμένη διάρκεια στον ήχο των μπάσων ρυθμίζει και ο ίδιος κατά το δοκούν με την στιγμιαία ελάττωση της πίεσης στη χορδή με το αριστερό χέρι μετατρέποντας έτσι το κάθε δάχτυλο σε σουρντίνα.